غار سنگتراشان
درباره غار سنگتراشان:
غار سنگتراشان در سنگهای آهکی دولومیتی جهرم و آسماری مربوط به دوره اتوسن الیگوسن ایجاد شده است.
غار سنگتراشان یک غار دست ساز است و بزرگترین غار دست ساز جهان محسوب می شود. از غار سنگتراشان به عنوان غار سنگ اشکن، سنگ شکنان و سنگ شکن نیز نام برده میشود.
غار سنگ اشکن مجموعهای از دهانهها و ستونهایی است که به صورت دالانهای متقاطع دیده میشود. این دالانها بر اثر برداشت و استخراج سنگهای سفید آهکی و دولومیتی به وجود آمدهاند.
البته غارهای مصنوعی بزرگتر از غار سنگتراشان جهرم در جهان وجود دارند، اما اکثر آنها به شکل یک تونل یا دالان سراسری هستند و بر اثر استخراج مواد معدنی با وسایل مکانیکی و ماشین آلات مختلف ایجاد شدهاند؛ بنابراین میتوان گفت غاری بزرگتر از این غار که کاملاً دست ساز و به این شکل خاص یعنی دارای دالانها، ستونها و دهانههای متعدد باشد وجود ندارد.
در این مکان چند سنگشکن به کار برداشت سنگ مشغول بوده اند. هر کدام از آنها در یک مسیر و دهانه، سنگ برداشت میکرده اند و برای جلوگیری از ریزش سقف هر از چند متر قسمتی را باقی میگذاشتند تا به صورت یک ستون نگهدارنده عمل کند. به این دهانهها یا دالانها، اصطلاحاً «کارخانه» میگفتند. طول و عرض دهانهها و اندازه ستونها متفاوت است.
طول غار سنگتراشان حدود ۳۵۰ متر و عرض آن ۱۵۰ متر است که وسعتی حدود ۴ هکتار را در بر میگیرد. ارتفاع غار سنگتراشان ۳ تا ۴ متر است که در انتها به کمتر از یک متر میرسد و در مجموع دارای ۱۲ دهانه و ۱۰۰ ستون است. کف غار سنگتراشان شیبدار و سطح آن را لایهای نرم از خاکهای آهکی پوشانده است. قسمتهای ابتدایی و حاشیه خارجی غار سنگتراشان روشن است، اما به تدریج که به قسمتهای داخلی میرویم، نور کم و در بخشهای انتهایی کاملاً تاریک میشود؛ به همین دلیل سنگ شکنان در بخش های انتهایی غار تاقچههایی برای گذاشتن چراغ موشی در بدنه غار و ستونها تعبیه کردهاند.
با دیدن غار سنگتراشان، شاید اولین سؤالی که مطرح میشود این است که چرا در گذشته برداشت سنگ به این صورت انجام گرفته است و مانند معادن دیگر شهرستانها به صورت کلی و روباز، سنگها برداشت نشده است؟ دلیل این مساله این است که در اینجا لایهای ضخیم از آهکهای دولومیتی سفید تا کرمی رنگ نسبتاً نرم بین دو لایه سخت وجود داشته است که به کمک وسایلی چون دیلمهای فولادی، پتک و ارههای بزرگ دو سر، ابتدا تخته سنگهایی از بدنه جدا میکردند و بلافاصله به سنگهای لوح به ابعاد مختلف برش میدادند و سپس تراشکاران بر روی آنها کنده کاری میکردند. این کارها باید سریعاً صورت میگرفته است زیرا بعد از چند ساعت که این سنگها در مجاورت هوای آزاد قرار میگرفتند، سخت و محکم میشدند و به همین دلیل اگر این معدن سنگ به صورت کامل و روباز برداشت میشد، این لایه در مجاورت هوا قرار میگرفت و خاصیت نرم بودن و شکل پذیری راحت خود را از دست میداد. علاوه بر این مجبور به کندن و جابجایی لایههای سختتر فوقانی نیز نبودند.
برخی اعتقاد دارند که در دوران قبل از اسلام که مردم در “قلعه گبری” مجاور زندگی میکردند، در قسمت فوقانی غار سنگتراشان؛ غاری طبیعی و کوچک با چاهی در آن وجود داشته است که زرتشتیان یا گبرهای ساکن در قلعه از این غار به عنوان دخمه استفاده میکردند؛ آنها مردگان خود را اینجا میگذاشتند و سپس طبق آیین خود استخوانها را در پارچهای سفید میپیچیدند و در درون چاه میانداختند. در حقیقت چاه مذکور یک استودان بوده است. بعدها با مسلمان شدن مردم و متروکه شدن قلعه گبری و از بین رفتن اهمیت غار و چاه آن برای دفن مردگان، دخل و تصرفهایی در آن صورت میگیرد و با برداشت سنگ از این منطقه، شکل آن به کلی تغییر میکند. اگرچه شواهد متقنی برای این موضوع وجود ندارد، اما با توجه به شرایط منطقه، وجود قلعه گبری در کنار آن، داستانها و افسانههایی که از گذشتگان نقل میشود، به عنوان یک نظریه مطرح است.
تاریخ برداشت سنگ به این صورت و از داخل غار به حدود ۳۵۰ سال قبل (دوران صفویان) توسط شخصی به نام کاظم خان فرزند خواجه اسماعیل بر میگردد. وی از عشایر منطقه صحرای باغ لارستان بود که عاشق دختر یکی از سنگ شکنان جهرم میشود و پدر دختر به شرط این که او در همین منطقه بماند، دخترش را به او میدهد. او پس از ازدواج در اینجا ساکن میشود و به کار سنگشکنی در محل غار میپردازد. پس از او فرزندان استاد کاظم و شاگردانش به این کار ادامه میدهند و سپس در سالهای بعد تا دوران معاصر افراد دیگری به این کار مشغول میشوند که نتیجه نهایی کار آنها پدید آمدن این غار است.
از این سنگها به خاطر شکل پذیری بهتر، برای کارهای تزیینی به عنوان نمای ساختمانها و سردرها، پنجرههای مشبک، فرش حیاط و سکوها، سنگ قبر، کتیبههای سنگی، شیر سنگی، آب چُک، ناودان، نهر یا حوض سنگی، پله، رُخ بان، هاون سنگی، دیگهای سنگی، دهن شیرها، خمرههای سنگی، ازارهها و غیره استفاده میشد.
از مهمترین مکانهایی که از این سنگها در آنجا استفاده شده است میتوان به سردر ورودی حرم مطهر شاه چراغ، مسجد جامع عتیق شیراز، باغ ارم و مسجد نو اشاره کرد.
با روی کار آمدن مصالح ساختمانی جدید مانند سرامیک، موزاییک و سنگهای مرمر، به تدریج استفاده از سنگهای غار از رونق افتاد و سنگ شکنان کار خود را رها کردند و برداشت سنگ متوقف شد؛ درحالیکه حاصل برداشت و استخراج آنها، پدیدهای بی نظیر را به وجود آورده بود، غاری مصنوعی که توجه مردم را به خود جلب کرد به عنوان پدیدهای بی نظیر برای جذب گردشگران مطرح گردید.
علاوه بر عظمت و زیبایی غار سنگتراشان که سالانه هزاران نفر را به خود جذب میکند، خنکی نسبی محیط آن در تابستان و گرم بودن آن نسبت به محیط بیرون در زمستان، دلیل دیگری برای جذب مردم شده است. در تابستان به خاطر نتابیدن آفتاب و وجود دالانهای متعدد که باد در آنها کانالیزه شده و به صورت یک کولر طبیعی در میآید، دارای هوایی مطبوع و خنک است.
سنگهای استخراج شده از این غار در خانههای قدیمی جهرم، خانه تاریخی شهیدان اشراق جهرمی، خانه طوفان، خانه آقا رضا کوهکن جهرمی، مسجد جامع عتیق شیراز، مسجد نو شیراز، حرم احمد ابن موسی، باغ ارم، بانک ملی مرکزی شیراز، امامزاده اسماعیل جهرم، حوزه علمیه خان جهرم، بیمارستان نمازی شیراز، ژاندارمری لارستان و … به کار رفته است.
آدرس غار سنگتراشان:
ایران، شیراز، ۳ کیلومتری جنوب شهر جهرم، دامنه شمالی البرز کوه، ابتدای دره قلات، غار سنگتراشان