همدان اولین پایتخت نخستین شاهنشاهی ایران یعنی حکومت مادها بود. حکومت مادها حدود ۳,۷۰۰ سال قبل شروع شد. مادها با شکست دادن عاشوریها (عاشوری ها ۵۰۰ سال د رغرب آسیا حکومت کردند)؛ حکومت خود را بنا نهادند و حدود ۱۲۰ سال حکومت کردند و با شکست خوردن از داریوش بزرگ حکومتشان به پایان رسید. هووخشتره سومین و مهمترین پادشاه مادها بود که بزرگترین امپراطوری را در غرب آسیا بوجود آورد. جسد هووخشتره بعد از مرگ در صخره ای در قزقاپان در سلیمانیه در اقلیم کردستان در عراق کنونی آسمانی شد. از آنجا که مادها به آئین زرتشتی عمل می کردند و زرتشتیان اجساد را دفن نمی کنند بنابراین باید گفت این مکان محل آسمانی شدن هووخشتره است. مادها نژاد آریایی (هندوژرمنی) داشته اند.

نخستین باری که اسم این شهر در تاریخ ثبت شده است حدود ۳,۱۰۰ قبل بوده است که نام آن را «آمدانه» ذکر کرده اند. همدان تحت نام های دیگری از قبیل «هگمتانه»، «هگمتان»، «اکباتان»، «اکباتانا»، «آمدانه»، و «آنادانا» نیز نوشته شده است. در کتیبه های آشوری نام همدان امروز را «آمدانه» ذکر کرده اند که احتمالاً مشتق شده از کلمه ماد باشد زیرا آشوریان قوم ماد را «آمادای» ذکر کرده اند از همینرو «آمادانه» به معنای «محل مادها» و جایی است که مادها در آنجا زندگی می کردند. در دوران مادها به زبان پارسی باستان به این شهر «هگمتانه» به معنی جای تجمع می گفتند. «اکباتان» نیز تلفظ یونانی هگمتانه است. نام هگمتانه به مرور زمان در دوران ساسانیان به آهمتان، آهمدان و سپس به همدان دگرگون شده است.

همدان بعد از مادها؛ در دوران هخامنشیان، سلوکیان (سلوکوس سردار اسکندر مقدونی بود)، اشکانیان، ساسانیان، آل بویه، و سلجوقیان نیز از مهمترین شهرهای حکومت ایران محسوب می شد.

همدان به عنوان پایتخت تاریخ و تمدن ایران تعین شده است.

آرامگاه بوعلی سینا در همدان به عنوان نماد شهر همدان تعین شده است.

همدان دارای فرودگاه، پادگان نیروی هوایی نوژه ارتش، و راههای مواصلاتی بسیاری است به طوریکه همدان همیشه دروازه ورودی از غرب ایران به مرکز و پایتخت ایران محسوب می شده است.

ماندانا مادر کوروش کبیر و دختر آستیاک آخرین پادشاه ماد یکی از مشاهیر باستان همدانی ایران است. باباطاهر، رشیدالدین فضل الله همدانی، شیرین عبادی، ارتشبد فضل الله زاهدی، احسان یارشاطر، میرزاده عشقی، ویگن، بدیع الزمان همدانی، ابوالحسن بنی صدر، آیت الله حسین نوری همدانی و میر سید علی همدانی و… از مشاهیر دوران معاصر همدان هستند. ابوعلی سینا از دانشمندان بنام تاریخ ایران در توابع بخارا به دنیا آمد ولی در دوران زمامداری آل بویه به همدان آمد و در همین شهر فوت کرد و در همدان دفن شد به نماد شهر همدان شده است.

همدان یکی از مراکز عمده قالیبافی (قالی های ارزان قیمت) در ایران محسوب می شود.

شهر همدان از جمله شهرهای مهم ایران در تولید و صادرات چرم در ایران است.

همدان دیار ترشی ها و مرباهای عجیب و غریب است. انواع آبگوشت و انواع آش در همدان پخت می شود. آبگوشت بزپاش، آبگوشت کلم قمری، آش کاچی، سرداشی، آبگوشت یخنی همدان برای ثبت ملی معرفی شده اند. از جمله خوراکی های محلی همدان عبارتند از: آش آبغوره، آبگوشت فلفلی همدانی، مربای جو، شیر شیره، دیزی، ترحلوا، کوفته همدانی، آش غورابه، آش خشکبار، نان اگرادک، نان گرده، قوت و ترحلوای هویج.

سوغاتی های همدان عبارتند از: ظروف سفالی، سیر، انگور، آلو، آلبالو، شیره انگور، قیسی، مویز، کشمش تیزابی، لواشک، تخمه آفتابگردان، گردو، باسلق، خیارشور، گیاهان دارویی، عسل، گیوه، فرش و چرم.

از جمله شیرینی های مهم همدان عبارتند از: کماج، شیرمال، حلوازرده، انگشت پیچ، آب نبات قیچی، حلوا لوزی، شیرینی چای بغدادی، نان چای، و راحت الحلقوم.

شهرهای خواهر خوانده همدان عبارتند از:

کولاب تاجیکستان
اسپارتا ترکیه
بخارا ازبکستان
ایکاترین بورگ روسیه

جمعیت همدان:

حدود ۵۸۰,۰۰۰ (پانصد و هشتاد هزار) نفر

مساحت همدان:

تاریخچه همدان:

پیش از ورود آریایی ها (قوم ماد) به همدان، این سرزمین زیستگاه اصلی قوم کاسیان بود. کاسیان قومی باستانی هستند که رشته کوههای زاگرس محل تردد و زندگی آنها بوده است و در طول زمان قلمروشان گسترش و کاهش یافته است و در حال حاظر لرستان خواستگاه اصلی نژاد کاسی ها می باشد. آثار بدست آمده از کاسی ها بیانگر قدمت بسیار زیاد این قوم در ایران امروزی دارد (حدود ۷,۰۰۰ سال).

نقش برجسته سردرب مقبره صخره ای قزقاپان در سلیمانیه عراق – فرد سمت راست احتمالاً هووخشتره است

به گفته هردودت شهر «هگمتانه» (همدان) را نخستین بار «دیاکو» نخستین پادشاه ماد شکل داد. مادها نخستین امپراطوری و حکومت شاهنشاهی را در در ایران بوجود آوردند که به مدت ۱۲۰ سال ادامه داشت. هووخشتره سومین و شناخته شده ترین پادشاه مادها بود که آرامگاه وی در صخره های سلیمانیه عراق امروزی است.

کوروش کبیر در سال ۵۵۰ قبل از میلاد (۲,۵۷۰ سال قبل) آستیاک آخرین پادشاه مادها را شکست داد و نخستین حکومت پادشاهی پارس ها بوجود آمد (مادها و پارس ها هر دو آریایی هستند که در گویش و فرهنگ تفاوتهایی با یکدیگر دارند). با فتح هگمتانه و سرنگونی آستیاک؛ هگمتانه مقر تابستانی کوروش کبیر و دیگر شاهان هخامنشی شد. در واقع هگمتانه یکی از سه مراکز اصلی هخامنشیان بود.

درفش سپاه کوروش کبیر

در زمان داریوش سوم (آخرین پادشاه هخامنشیان) اسکندر مقدونی که در ادامه سلسله جنگ های بین امپراطوری هخامنشیان و امپراطوری رم باستان به سمت امپراطوری هخامنشیان حمله کرد ۲ بار از همدان گذشت: یکبار زمانیکه داریوش سوم را تعقیب می کرد و یکبار زمانیکه از هند برمی گشت.

خشایارشاه پنجمین پادشاه هخامنشیان و پسر داریوش بزرگ بود که به منظور انتقام شکست جنگ ماراتون و سایر تهاجمات امپراطوری رم به رم حمله کرده بود و شکست سختی را به آنها تحمیل نموده بود. اسکندر وقتی به پارسه (تخت جمشید) رسید از بین ۱۰ کاخ موجود در پارسه بیشترین تخریب و غضب را نسبت به کاخ منسوب به کاخ خشایارشاه داشت طوریکه این کاخ را با آتش بزرگی سوزاند به شکلی که ستونهای سنگی این کاخ ذوب شدند.

قلمرو امپراطوری هخامنشیان

اسکندر مقدونی در راه بازگشت از هند وقتی برای دومین بار از هگمتانه عبور می کرد به مناسبت پیروزیهایش در این شهر جشنی بپا کرد اما در حین این جشن؛ «هفستیون» بر اثر بیماری با مسمومیت به طور ناگهانی درگذشت. مرگ هفستیون اسکندر را بهت فرو برد و دستور داد تا تل بزرگی از آتش درست کنند و فرمان عزاداری عمومی داد. به گفته برخی محققان مکانی به نام «مزار اسکندر» که قبلاً نزدیک تپه هگمتانه قرار داشت در اصل «مزار هفستیون» بوده است.

اسکندر مقدونی و هفستیون:

اسکندر مقدونی پسر دوم فلیپ مقدونیه (پادشاه مقدونیه) در سال ۳۵۶ قبل از میلاد در پلا به دنیا آمد و از ۱۳ تا ۱۶ سالگی تحت تعلیم ارسطو بود و در ۲۰ سالگی به عنوان جانشین پدرش انتخاب شد. اسکندر مادری یونانی داشت و پدرش او را یک مقدونیه ای اصیل نمی دانست و سر این موضوع چندین بار درگیری های لفظی بین این دو شکل گرفته بود. هفستیون احتمالاً معشوقه اسکندر مقدونی نیز بوده است. همجنس گرایی و ازدواج با محارم در دوران اسکندر مقدونی و هخامنشیان امری رایج بود اما درباره همجنس گرایی اسکندر مقدونی منازعات بسیاری بین تاریخدانان وجود دارد و نمی توان آن را قطعی دانست. اسکندر مقدونی وقتی بزرگترین امپراطوری تاریخ دنیا را بوجودآورد قصد داشت رابطه افسران مقدونیه اش را با ایرانی ها خوب کند زیرا خود اسکندر دو همسر ایرانی اختیار کرده بود («روشنک» دختر حاکم باختر ایران که از اسکندر شکست خورده بود و «استاتیرای دوم» دختر داریوش سوم و خواهر «دری په تیس») و به همین دلیل در شوش مراسم ازدواج دسته جمعی ترتیب داد تا وصلت هایی بین سرداران مقدونی و دختران و شاهزدگان ایرانی شکل بگیرد که از آن جمله ازدواج «هفستیون» با «دری په تیس» دختر داریوش سوم بود. اسکندر فرزندی از روشنک داشت که بعد از مرگ اسکندر به دنیا آمد و در منازعات قدرت به قتل رسید و همچنین فرزندی از استاتیرای دوم داشت که هراکلس مقدونی نام داشت.

نقاشی از ازدواج دسته جمعی شوش

بعد از مرگ ناگهانی اسکندر مقدونی در بابل؛ از آنجا که فرزند روشنک و اسکندر هنوز به دنیا نیامده بود تا جانشین اسکندر شود؛ جنگی ۴۰ ساله بین سرداران اسکندر روی داد تا نهایتاً قلمرو مقدونیان به چهار بلوک تقسیم شد و سلوکوس حاکم شرق (منطقه ای که ایران قرار داشت) شد. سلوکیان حدود ۲۵۰ سال طبق آئین یونانی بر ایران حکمرانی کردند.

در اواخر سلوکیان شهر هگمتانه محل جنگ های قوای اشکانیان و سلوکیان بود و مهرداد یکم در سال ۱۵۵ قبل از میلاد (حدود ۲,۱۷۵ سال قبل) هگمتانه را فتح کرد.

هگمتانه در دوران اشکانیان نیز مقر تابستانی پادشاهان اشکانی بود. در اواخر دوران اشکانیان مجدداً هگمتانه به مدت سه سال تا ۲۳۰ میلادی محل جنگ بین اردشیر بابکان (سرسلسله ساسانیان) و آرتاباز پسر اردوان پنجم شد و نهایتاً هگمتانه توسط اردشیر بابکان فتح شد. گفته شده همدان در دوران ساسانیان نیز احتمالاً به عنوان مقر تابستانی مورد استفاده شاهان ساسانی بوده است. در دوران ساسانیان همدان یکی از ضرابخانه های این حکومت بود و سکه های متعددی از این دوره از همدان کشف شده است.

در سال ۲۳ هجری قمری معادل ۶۴۲ میلادی در زمان خلافت عمر (خلیفه دوم بعد از فوت پیامبر اسلام ص) سپاهیان یزگرد سوم (آخرین پادشاه ساسانیان) در جنگ معروف نهاوند از سپاهیان «نعمان بن عمرو بن مقرن مزنی» شکست خوردند اگرچه نعمان نیز در این جنگ کشته شد. همدان بعد از جنگ نهاوند طی یک توافق و بدون خونریزی توسط سپاه خلیفه دوم فتح شد (در واقع همدان بعد از جنگ نهاوند تسلیم شد چون امکان جنگیدن نبود). در ابتدا خسروشنوم به عنوان یک فرد ایرانی به عنوان حاکم همدان تعین شد و قرار شد به خلیفه دوم جزیه بدهند. تا مدتی جزیه پرداخت شد اما بعد از چندی خسروشنوم دست به شورش زد باروی دور همدان کشید و از جزیه دادن و فرمانبرداری از خلیفه دوم (عمر) سرباز زد. در سال ۶۴۴ هجری قمری بین سپاهی که عمر به منظور سرکوب شرش همدان فرستاده بود و سپاهیان خسروشنوم جنگی خونین به مدت سه روز در دره راجرود روی داد تا اینکه بالاخره خسروشنوم کشته شد و ایرانی ها پا به فرار گذاشتند و همدان برای بار دوم و شش ماه پس از به خلافت رسیدن عثمان توسط سپاه اعراب فتح شد. دردوران عثمان نیز شورش های در شهر همدان انجام شد وتوسط فرستادگان عثمان سرکوب می شدند و این دفعه حاکم همدان از بین اعراب منصوب می شدند.

از اواسط قرن سوم هجری قمری؛ حکومت همدان به دست سادات علوی افتاد. آنها به عنوان علویان در همدان حکمرانی کردند.

در سال ۹۳۱ میلادی (۳۱۹ هجری قمری) مردآویج بنیانگذار سلسله آل زیار؛ به خونخواهی ابوالکرادیس، خواهرزاده خودش که در همدان اعدام شده بود؛ به همدان حمله کرد و همدان را غارت و قتل عام کرد. دو شیر سنگی در همدان وجود داشتند که اعراب به آن باب الاسد می گفتند. مردآوریج یکی از آن دو شیر سنگی را سرنگون و تخریب کرد.

در قرن ۱۰ و ۱۱ میلادی (از نیمه دوم قرن چهارم هجری قمری تا سال ۴۱۴ هجری قمری) خاندان آل بویه بر همدان حکومت کردند و ابوعلی سینا؛ دانشمند مشهور ایران؛ در آن زمان وزارت شمس الدوله دیلمی را در شهر همدان بر عهده داشت.

در دوران سلجوقیان عراق عجم؛ همدان مرکز سیاسی و پایتخت این دودمان بود. در این دوره جنگهای بسیاری بین سلجوقیان و خلافت عباسیان در همدان درگرفت و همدان دچار آسیب های شد. باباطاهر عریان شاعر نامدار همدانی همزمان با پادشاهی طغرل بیک؛ نخستین پادشاه سلجوقیان؛ در این شهر می زیسته است.

همدان در تعقیب محمد خوارزمشاه؛ دو بار به همدان حمله کردند. در بار اول اهالی همدان بخاطر وحشتی که از مغولان داشتند از آنان تبعیت کردند و مغولان نیز بعد از ورود به شهر به غارت اموال اکتفا کردند. اما در بار دوم مردم همدان مقاومت کردند و مغولا تعدادی بسیاری کشته دادند به همین خاطر بعد از فتح همدان؛ این بار مردم شهر را قتل عام کردند و شهر را به آتش کشیدند. محققان وجود دو تپه حاصل از گورهای جمعی در میدان وسیع محله دوگوران همدان را آثار باقیمانده از این قتل عام می دانند.

بایدوخان؛ ششمین ایلخان مغول؛ بعد از قتل عام همدانی ها در سال ۶۹۵ هجری قمری در همدان تاجگذاری کرد و بعد از مدتی به این شهر علاقه مند شد و سعی کرد شهر همدان را ترمیم کنند.

در دوران ایلخانیان مغول (در قرون هفتم و هشتم هجری قمری) همدان تا حدودی رونق و اهمیت سابق را پیدا کرد.

در پایان دوران ایلخانیان؛ تیمور گورکانی معروف به تیمور لنگ به همدان حمله کرد و ایران شهر کهن ایرانی را ویران کرد. این ویرانی به مدت ۳۰۰ سال ادامه داشت تا اینکه در دوران صفویان مجدداً همدان دوباره از نعمت و آبادانی بهره مند گشت.

بعد از صفویان در سال ۱۷۲۴ میلادی (۱۱۳۸ هجری قمری) شهر همدان بعد از مقاومت بسیار به تصرف احمد پاشا عثمانی؛ والی عثمانی؛ درآمد. احمد پاشا عثمانی بعد از فتح همدان بار دیگر اهالی این شهر قتل عام کرد.

۶ سال بعد از قتل عام همدانی ها توسط احمد پاشا عثمانی؛ نادر شاه افشار در سال ۱۱۴۴ هجری قمری همدان را از چنگ عثمانی ها خارج کرد و سپس با نوشتن پیمان نامه ای همدان جزئی از ایران محسوب شد.

در دوران زندیان؛ همدان در اختیار امیران زندیه بود و علی مرادخان نوه خواهری کریمخان زند بعد از مرگ وی؛ دم از استقلال زد و همدان را به عنوان پایتخت خود معرفی نمود و در این شهر به نام خود سکه ضرب کرد.

در سال ۱۲۰۵ هجری قمری آقا محمد خان قاجار همدان را تصرف کرد و برج و باروی آن را ویران کرد.

وقوع جنگ جهانی اول منطقه غرب ایران و همچنین همدان را میدان زورآزمایی دولتهای متخاصم عثمانی، شوروی و انگلیسی کرد و این مناطق را دچار نابسامانی های اجتماعی و اقتصادی فراوانی نمود.

در اواخر دوران قاجار؛ شهر همدان با فاصله ۱۰ سال شاهد ۲ قحطی بزرگ بود: یکی در سالهای حدود ۱۲۸۶ خورشیدی که یک قحطی مصنوعی بخاطر مخالفت خوانین همدان با افکار مشروطه خواهانه علی ظهیرالدوله؛ حاکم همدان؛ بود و دومین قحطی در دوران جنگ جهانی اول و در سالهای حدود ۱۲۹۶ خورشیدی بود. در طی جنگ جهانی اول؛ شهر همدان به تناوب به اشغال قوای شوروی، عثمانی و انگلیس درآمد و همدان ستاد سپاهیان آنان شده بود.

در دوران جنگ عراق و ایران نیز شهر همدان بارها مورد حمله و بمباران جنگنده های رژیم بعث صدام قرار گرفت. شدیدترین حمله در روز جمعه ۲۵ تیر ماه ۱۳۶۱ خورشیدی همزمان با راهپیمایی روز جهانی قدس بود که منجر به کشته و زخمی شدن ۶۹۲ نفر از شهروندان همدانی شد.

اقتصاد همدان:

همدان دارای ۱۷ شهرک صنعتی است که نشان دهنده صنعتی بودن این شهر است.

به غیر از شهرکهای صنعتی همدان؛ قطعه سازی سینا، صنایع موکت همدان، کارخانه کیک و شکلات کیوان و کارخانه شیشه همدان شاخص ترین واحدهای صنعتی همدان هستند.

با رکود اقتصادی و تعطیلی صنایع مختلف در همدان نرخ بیکاری در این شهر افزایش می یابد و با رونق اقتصادی نرخ بیکاری نیز در همدان کاهش می یابد که بیانگر وابستگی شدید اقتصاد شهر همدان به رونق اقتصادی ایران و صنایع کارخانه ای همدان است.

شهر همدان یکی از شهرهای مهم صنعت گردشگری ایران است. مهمترین جاذبه های گردشگری همدان عبارتند از:

موزه هگمتانه و تپه هگمتانه: پایتخت اولین حکومت شاهنشاهی ایران

آثار کشف شده از هگمتانه

غار علی صدر همدان: از معدود غارهای آبی جهان و دارای طولانی ترین مسیر قایقرانی درون غار جهان

غار علی صدر همدان

شیر سنگی (مربوط به دوران مادها یا اشکانیان یا هر دو)

مجسمه شیر سنگی در همدان

گورستان پارتی ها در محوطه شیر سنگی (قبرستانی از دوران اواخر هخامنشیان و نیمه اول سلوکیان)
کتیبه گنج نامه (نوشتاری کم نظیر از دوران داریوش بزرگ و خشایارشاه هخامنشی)
بقعه خضر (مربوط به قرن ۵ هجری قمری)
گنبد علویان (از دوران سلجوقیان)
آرامگاه استر و مردخای (مربوط به یهودیان)

آرامگاه استر و مردخای

برج قربان (از دوران سلجوقیان)
پل آبشینه از دوران صفویان
مسجد جامع همدان، بازار همدان، میدان امام همدان (از دوران صفویان)
دره مراد بیگ، دره عباس آباد، دره گنج نامه (شامل مجموعه کتبیه گنج نامه، آبشار گنج نامه و آتشکده بهرام)، دره امامزاده کوه
سد اکباتان

جغرافیای همدان:

شهر همدان در دره ها و دامنه های شمالی کوهستان الوند واقع شده است. مرتفع ترین قله این کوهستان، قله کوه الوند با ارتفاع ۳,۵۷۴ متر از سطح دریا است که در فاصله ۱۸ کیلومتری همدان به سمت تویسرکان قرار دارد. از گردنه های معروف کوه الوند: «گردنه زاغه» بین همدان ملایر، «گردنه اسدآباد» بین همدان و کرمانشاه و «گردنه همه کسی» بین همدان و سنندج هستند.

کوه وفس در شرق همدان، و سلسله جبال خرقان که خط الراس آن حد طبیعی بین همدان و قزوین است در شمال شرقی همدان قرار دارند.

رودهای الوسجرد، دره مرادبیک، آبشینه، و عباس آباد مهمترین رودهای شهر همدان هستند.

سد اکباتان و سد آبشینه ۲ سد مهم همدان هستند. سد اکباتان در ۵ کیلومتری جاده همدان به ملایر و بر روی رود آبشینه در نزدیکی تفریجان که منطقه ای ییلاقی است ساخته شده است و سد آبشینه (یک سد خاکی رسی) در ۱۰ کیلومتری جاده همدان به ملایر بر روی رود آبشینه ساخته شده است.

شهر زنجان از شمال به زنجان، از شمال شرقی به بوئین زهرا، از شمال غربی به بیجار، از شرق به ساوه و کمیجان، از غرب به سنندج، از جنوب به ملایر، از جنوب غربی به کرمانشاه و از جنوب شرقی به اراک و خنداب منتهی می شود.

طراحی زیبای شهر همدان حول میدان مرکزی

آب و هوای همدان:

آب و هوای همدان مختلف و اوضاع جوی منطقه از لحاظ حداقل و حداکثر برودت و باران در فصول سال متغیر است. آب و هوای همدان در نقاط کوهستانی سرد است.

فرهنگ همدان:

همدانی ها به زبان فارسی با لهجه همدانی صحبت می کنند.

همدانی اکثراً مسلمان و شیعه دوازده امامی هستند.

در همدان اقلیتی از مردم ترک زبان هستند.

شهر همدان مثل اکثر شهرهای غرب ایران (کرمانشاه، سنندج و..) سکونتگاه یهودیان قابل توجه ای بوده است که بعد از انقلاب از تعداد آنها کاسته شده است. اکثر این یهودیان همان عبری هایی هستند که در زمان کوروش کبیر از اسارت و کنیزی آشوریان آزاد گشتند و به آنها حق زندگی مثل سایر ایرانیان داده شد.

ارمنی ها در دوره های مختلفی وارد همدان شده اند که دین آنها مسیحی است. در دوران صفویان ورود ارمنیان به همدان از هر دوره دیگری بیشتر بود. کلیسای آنجلی، کلیسای حضرت مریم، و کلیسای گریگوری استپان در ردیف آثار تاریخی مهم همدان هستند که توسط همین ارمنی های مسیحی ساخته شده اند.