اردبیل جدا از اینکه یک شهر تاریخی در ایران است و در در گذشته در مسیر تجاری مهم جاده ابریشم بوده است از جهت دیگری نیز دارای اهمیت بالایی است. اردبیل محل ظهور شیخ صفی الدین اردبیلی ومحل بروز و افول صفویان است که حکومتشان بر ایران نقطه عطف مهمی در تاریخ ایران است.

واژه اردبیل یک واژه ایرانی است که ریشه در لغان اوستایی دارد که از واژه «آرتا» به معنی مقدس گرفته شده است. آرتا در فارسی میانه به «ارد» تبدیل شده و به واژه «ویل» به معنی «شهر» چسبیده است. بنابراین اردبیل به معنای «شهر مقدس» است.

چهره عمومی شهرستان اردبیل ارتفاعات کوهستانهای ساوالان (سبلان)، باغرو (تالش) و بزغوش است که توانسته اند همچون حصاری از آن محافظت کنند.

اردبیل علاوه بر تاریخی و باستانی بودن؛ دارای طبیعت فوق العاده جذابی است و به مرز جمهوری آذربایجان بسیار نزدیک است که بر اهمیت شهر اردبیل افزوده است.

صنایع دستی اردبیل عبارتند از

آبگینه
بافته و نساجی سنتی
رودوزی های سنتی
سفال و سرامیک سنتی
صنایع دستی تلفیقی
صنایع دستی چرمی
صنایع دستی چوبی و حصیری
صنایع دستی سنگی
نمد مالی
گلیم بافی

غذاهای سنتی اردبیل عبارتند از:

یرآلما کبابی، کباب شیشلیک، آلبالو پلو، خورشت لپه، اوماج آشی، آش دوغ، سوتلی آش و یارما آشی و آش بزباش، پیچاق قیمه، تاس کباب، دومه کباب، باستیرما پلو، ترشی قرمه، چیغیرتما، حلوای سیاه، حلوای زرد، حلوای زنجبیل، خشیلو خورش قاتق، ساج ایچی، قورمه سبزی، قویماق، قیساوا، قیقاناق، کوفته، لونگی و حررا.

آش دوغ اردبیل (آیران آشی) مهمترین غذای سنتی اردبیل است و به عنوان غذای سنتی جهانی بخ ثبت رسیده است.

مهمترین سوغاتی های اردبیل عبارتند از:

آبنبات
تخمه آفتابگردان
حلوای سیاه
سرشیر
شیرینی های محلی
شکلات ریسه
کره
عسل طبیعی از کوههای سبلان

اردبیل دارای فرودگاه، راه آهن، جاده های بین المللی است و دروازه ایران و کشور آذربایجان محسوب می شود.

شهرهای خواهر خوانده اردبیل عبارتند از:

تیساوازوری مجارستان
ارزروم و قونیه ترکیه
سومقاییت آذربایجان

جمعیت اردبیل:

حدود ۵۵۰,۰۰۰ (پانصد و پنجاه هزار) نفر

مساحت اردبیل:

حدود ۷۰ کیلومتر مربع

تاریخچه اردبیل:

در تپه های باستانی مرادلو اردبیل همانند سایر تپه های باستانی کشف شده در ایران؛ آثار زندگی در پیرامون اردبیل به ۳,۰۰۰ سال قبل و بیشتر برمی گردد. اردبیل در گذشته در مسیر جاده مهم ابریشم قرار داشته از مهمترین اقامتگاه های این مسیر محسوب می شده است.

در قرن ششم قبل از میلاد (حدود ۲,۶۰۰ سال قبل) بنا به روایت اوستا، کتاب یسنا در بالای کوه سبلان (ساوالان) بر زرتشت نازل شده است.

در دوران باستان؛ ایران به چهار ولایت تقسیم می شد که اردبیل مرکز ولایت باختر بوده است.

بسیاری از مولفان بنای شهر کنونی اردبیل را به فیروز (پادشاه ساسانی) نسبت می دهند اما مستندات تاریخی بیانگر آن است که اردبیل کنونی در زمان بهرام گور نیز وجود داشته است.

در زمان ورود سپاه عمر (خلیه دوم)؛ بعد از نبرد نهاوند و تصرف هگمتانه (همدان)؛ اردبیل هدف بعدی سپاه عمر بود زمانیکه تبریز ده کوچکی بود بطوریکه نامی از آن در حواث ثبت نشده است.

اردبیل در زمان امویان مرکز حکومت آذربایجان و در زمان عباسیان مرکز قیام بابک خرمدین علیه عباسیان بود.

دژ بابک خرمدین

بابک خرمدین:

بابک خرمدین در تاریخی نامشخص در اردبیل در اوایل حکومت عباسیان بر ایران به دنیا آمد. ابومسلم خراسانی فرمانده گروه سیاه جاگان بود و توانست «مروان» آخرین خلیفه بنی امیه را شکست دهد و باعث سرنگونی امویان شود و بدین ترتیب عباسیان را به حکومت رساند. ابومسلم بعد از به حکومت رساندن عباسیان به عنوان حاکم امارت خراسان منصوب شد ولی منصور دومین خلیفه عباسیان دستور قتل ابومسلم را صادر کرد. بابک خرمدین و خرمدینان مرگ ابومسلم را انکار کردند و معتقد بودند ابومسلم بازخواهد گشت تا عدالت را در جهان برقرار نماید. خرمدینان ۲۰ سال علیه خلفای عباسی جنگیدند و آذربایجان را برای آنان نا امن کردند. تخمین زده شده است ۱۰۰,۰۰۰ تا ۳۰۰,۰۰۰ نفر عضو سپاهیان بابک خرمدین بودند. چندین خلیفه عباسی از جمله مامون نتوانستند حریف بابک خرمدین و خرمدینان شوند و نفوذ بابک خرمدین گسترش پیدا تا جاییکه که خطر مهمی برای عباسیان محسوب می شد. معتصم به افشین ماموریت داد خرمدینان را به هر قیمتی شکست دهد. افشین توانست در پی چند جنگ و غافلگیری؛ بابک خرمدین را شکست دهد و بابک خرمدین به ارمنستان گریخت اما توسط سهل بن سنباط (بزرگ ارمنستانی) ابتدا به وی پناه داده شد و سپس دستگیر شد و تحویل افشین داده شد و به سامرا فرستاده شد. معتصم، بابک خرمدین را سوار بر فیل به معرض نمایش گذاشت و با بی رحمی زیاد او را اعدام کرد جنازه او بر چوبه دار باقی ماند و منجر شد تا نامش به این منطقه شهر سامرا اطلاق گردد. قلعه بابک مقر فرماندهی بابک خرمدین بوده است که بر فراز کوهی سعب العبور با ارتفاع ۲,۳۰۰ متر در ۳ کیلومتری شهر کلیبر قرار دارد. قلعه بابک اکنون به عنوان یک اثر ملی ثبت شده است و ارزش تاریخی و گردشگری فراوانی دارد.

در سال ۲۷۲ خورشیدی؛ اردبیل بر اثر زمین لرزه به طور کامل ویران شد که در طی آن ۱۵۰,۰۰۰ اردبیلی جان باختند.

در دوران سلجوقیان؛ اردبیل مورد تهاجم گرجی ها بود و بسیا رآسیب دید. گرجی ها به انتقام سوخته شدگان نخجوان؛ جمعی از اردبیلی ها را در آتش سوزاندند و از هیچ رفتار ناشایستی نگذشتند. گفته شده ۱۲,۰۰۰ اردبیلی به دست گرجی ها در آن حملات کشته شدند.

بلافاصله بعد از گرجی ها به اردبیل؛ مغولان بودند که به ایران حمله کرد. اردبیل در سری دوم حملات مغول ها در سال ۶۲۶ هجری قمری مورد حمله سپاه جرماغون نویان مغول قرار گرفت. هلاکوخان سومین مرحله از حملات مغولان را در سال ۶۵۴ هجری قمری آغاز نمود و سلسه ایلخانان را در ایران تاسیس کرد. تبریز در برابر مغولان تسلیم شد تا به شهر و مردم تبریز آسیبی نرسد اما اردبیل دو مرتیه سپاه مغولان را به عقب راندند و همین باعث شد در حملات بعدی که شهر به تصرف مغولان درآمد آنها اردبیل را ویران کنند و به قتل و غارت مردم بپردازند. بعد از این حادثه تبریز جای اردبیل را به عنوان مرکز آذربایجان گرفت.

شیخ صفی الدین اردبیلی:

شیخ صفی الدین اردبیلی در سال ۶۵۰ هجری قمری در کلخوران اردبیل به دنیا آمد و در سال ۷۳۵ در ۸۵ سالگی از دنیا رفت. بیشتر مورخان، اجداد شیخ صفی الدین را سنی شافعی مذهب و از بنی هاشم مهاجر از حجاز به کردستان ایران دانسته اند. شیخ صفی الدین اردبیلی پایه گذار خانقاه صفوی در اردبیل بود که با گذشت زمان پیروان بسیاری را به دست آورد. دودمان صفوی نام خویش را از وی گرفتند. «شیخ صفی الدین» ۲۵ سال شاگرد :تاج الدین ابراهیم گیلانی» مشهور به «زاهد» در روستای در گیلان بود و جانشین زاهد در این طریقت شد. زاهد گیلانی، میراثی عظیم در اختیار صفی (صفی عنوانی بود که شیخ صفی الدین داده شودند) نهاد: رهبری طریقتی صوفیانه با تعداد انبوهی مرید، ثروتی هنگفت که از محل موقوفات و نذورات و هدایا حاصل شده بود و از همه مهمتر روابطی نزدیک با کارگزاران حکومت ایلخانیان مغول. بعد از مدتی صفی به اردبیل بازگشت و اردبیل مرکز طریقت زاهدیه شد. صفی در گام بعدی رهبری در طریقت زاهدیه را موروثی کرد. صفی خیلی زاهد و سخت گیر بود و به فقرا و مستضعفان بسیار کمک می کرد. طولی نکشید موقوفات و اموال بسیار در اختیار صفی قرار گرفت و صفی مریدان بسیاری پیدا کرد و آوازه اش بسیار پیچید. نفوذ و قدرت صفی آنچنان بود که شاهان مغولی ایلخانان به وی ارادت داشتند و برای وی و همچنین علاء الدوله سمنانی احترام ویژه ای قائل بودند. صفی الدین بسیار قرآن می خواند و در ۸۵ سالگی بعد از نماز صبح درگذشت. محققان معتقدند شیخ صفی الدین اردبیلی اهل تسنن و شافعی مذهب بوده است. ۴ مرداد به نام روز بزرگداشت شیخ صفی الدین اردبیلی سالروز استقرار صفویه در ایران تعین شده است.

صفویان:

شاه اسمائیل صفوی متولد ۱۴۸۷ میلادی در اردبیل بود. پدرش «شیخ حیدر»؛ از مشایخ صفوی و اهل تسنن و شافعی مذهب بود و مادرش «مارتا»؛ دختر شاه ترابوزان و مسیحی بود. شاه اسماعیل یکساله بود که پدرش در جنگ با مسیحیان شروانشاهان و آق قویونلوها تیر خورد و کشته شد و به همراه مادرش و برادرش به مدت چهار سال و نیم در شیراز زندانی بود. بعد از مرگ سلطان یعقوب آق قویونلو؛ بین دو پسرش «رستم» و «بایسنقر» درگیری بوجود آمد و رستم برای مقابله با بایسنقر؛ سلطان علی برادر بزرگ اسماعیل و خانواده اش را آزاد کرد تا بتواند از پشتیبانی قزلباش های (بخاطر اینکه صوفی ها کلاه قرمز بر سر می گذاشتند به آنها قزلباش می گفتند زیرا قزلباش به زبان ترکی به معنی سرخ سر است) خانقاه اردبیل برخوردار شود. «سلطان علی» با سپاهی از قزلباشان با شکوه فراوان وارد تبریز شد و بایسنقر را شکست داد. سلطان علی برادر بزرگ اسماعیل بعد از شکست بایسنقر از تبریز عازم اردبیل شد اما رستم با ترسیدن از قدرت گرفتن سلطان علی؛ او را در راه به قتل رساند. سلطان علی قبل از مرگ؛ برادر هفت ساله اش اسماعیل را به یاران صمیمی و وفادرش سپرد. اسماعیل مدتی در اردبیل مخفیانه زندگی کرد اما برای امنیت بیشتر به لاهیجان رفت تا در پناه «کارکیا میرزا علی» (امیر محلی لاهیجان که سید و شیعه مذهب بود و دوستدار صوفیان بود) باشد. اسماعیل در لاهیجان تحت تعلیمات شمس الدین لاهیجی از فضلای لاهیجان، عربی، فارسی، قرآن و اصول شیعه دوازه امامی را فرا گرفت و به فنون نظامی نیز خبره گشت. قزلباشان اسماعیل را در ۱۲ سالگی به اطراف اردبیل بازگرداند و با جمع آوری سپاهی بزرگ آذربایجان را تصرف کردند. هفت هزار ترک آناتولی که شاه اسماعیل را همراهی کردند از قبایل زیر بودند:

ایل شاملو از شمال شرق مدیترانه و شمال شرق شام
تکه لو از ناحیه جنوبی آناتولی
افشار از ناحیه آناتولی
قاجار از شمال و شرق آناتولی
روملو از ناحیه آناتولی
قره مان از منطقه کیلیکیه در جنوب آناتولی و اطراف قونیه
ورساق از منطقه کیلیکیه در شمال دریای مدیترانه
ذوالقدر از بخش علیای فرات بین سوریه و ترکیه کنونی
استاجلو از شرق آناتولی
بیات از شرق آناتولی و شمال عراق

شاه اسماعیل در تبریز مذهب رسمی دولت خود را تشیع اعلام کرد درحالیکه دو سوم تبریزی ها تسنن بودند. ترکهای بسیاری مثل ایلات ترک بهارلو از ایلات تشکیل دهنده قراقوینلوها؛ به شاه اسماعیل پیوسته بودند. شاه اسماعیل توانست طی مدت ۷ سال تمام ایران بزرگ (به جز مناطقی در خراسان و ارمنستان) را بعد از ۹۰۰ سال فتح کند و دنبال یکپارچه کردن آنها بود. دشمنان اصلی شاه اسماعیل؛ عثمانی ها در غرب و خان های ازبک در شرق ایران بودند. شاه اسماعیل ابتدا برای مقابله با تجاوز شیبک خان راهی شرق ایران شد و توانست شیبک خان را شکست دهد. همزمان عثمانی ها از غرب به ایران یورش آوردند و شاه اسماعیل به غرب ایران لشکر کشی کرد و در جنگ چالدران با ۴۹,۰۰۰ قزلباش با ۲۰۰,۰۰۰ سرباز عثمانی جنگید و در جنگی نابرابر شکست خورد. در همین جنگ چالدران بود که کردستان باختری (کردستان کنونی ترکیه، کردستان کنونی عراق، و کردستان کنونی سوریه) از ایران جدا شد و به خاک عثمانی ها الحاق شد. شاه اسماعیل کشته شدگان جنگ چالدران را در کنار بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی به خاک سپرد از آن سپس این گورستان به «شهیدگاه» شهرت یافت. شاه اسماعیل در حدود ۳۷ سالگی درگذشت و در آرامگاه خانوادگی در اردبیل به خاک سپرده شد. صفویان حدود ۲۲۱ سال بر ایران فرمانروایی کردند. شاه اسماعیل اولین شاه صفویان و شاه سلطان حسین آخرین شاه صفویان بود که از افغان ها و سپس نادرشاه افشار شکست خورد. دوره صفویان از مهمترین دوران تاریخی ایران به شمار می آید چراکه با گذشت ۹۰۰ سال پس از نابودی شاهنشاهی ساسانیان یک دولت متمرکز ایرانی توانست بر سراسر ایران آن روزگار فرمانروایی کند. بعد از اسلام؛ چندین پادشای ایرانی مانند صفاریان، سامانیان، طاهریان، زیاریان، بوییان، سربداران، و مظفریان روی کار آمدند ولی هیچکدام نتوانستند تمام ایران را زیر پوشش بگیرند و ایران را بار دیگر یکپارچه کنند. پایتخت صفویان ابتدا تبریز سپس قزوین و در نهایت اصفهان بود.

محل دفن کشته شدگان جنگ چالدران در بقعه شیخ صفی الدین

اردبیل در زمان صفویان آبادتر گردید و به اوج اعتبار، عزت و عظمت خود رسید اما پس از انقراض صفویان؛ در دوران نادرشاه افشار و اوایل قاجار به خصوص با ورود قشون روسیه تزاری (دورانی که عهدنامه گلستان و عهدنامه ترکمنچای با فتحعلی شاه قاجار امضا شد و شهرهای شمالی ایران از ایران جدا شد و به روسیه تزاری الحاق شد و حاکمیت مطلق ایران بر دریای خزر از بین رفت و خیلی محدود شد) و حوادث دوران مشروطیت و حمله همزمان عثمانی ها به آذربایجان و اشغال تبریز توسط آنها؛ اردبیل از رونق افتاد و اهمیت این شهر خیلی کاهش پیدا کرد.

شهر اردبیل به علت نزدیکی به قفقاز، گرجستان و ارمنستان؛ جایگاه ویژه ای داشت بطوریکه در زمان جنگ های ایران و روسیه تزاری در عهد قاجار، اردبیل مرکز استقرار نیرو و ستاد عملیات سپاه عباس میرزای قاجار در برابر روس ها بوده است.

اردبیل در دوران مشروطه نقش بسیار فعالی داشت. حاج باباخان اردبیلی از مهمترین شخصیت های اردبیلی تاثیرگذار در تاریخ مشروطه است. محمد علی شاه قاجار در دوران استبداد صغیر (استبداد صغیر بعد از به توپ بستن مجلس توسط محمد علی شاه شروع شد) فعالیت های مشروطه را محدود کرد اما بعد از مدتی محمد علی شاه توسط مشروطه خواهان (مشروطه خواهان گیلان و اصفهان توانستند وارد تهران شوند و محمد علی شاه را خلع سلطنت و پسر خردسالش احمد شاه را به تخت شاهی نشاندند) از سلطنت خلع شد. دولت وقت تزاری روسیه با خلع محمد علی شاه قاجار از سلطنت مخالف بود رحیم خان (رئیس طائفه جلبیانلو) را در قراچه داغ با پول و سلاح مجهز کرد و او رئوسای ۳۲ طایفه شاهسون را که در منطقه وسیع ولایت اردبیل زندگی می کردند با خود هم داستان کرد و اردبیل را محاصره کرد و شهر اردبیل را بعد از ۲۰ روز مقاومت اشغال کردند شهر را غارت کردند. سپس روسیه به بهانه حفاظت از اتباعش از طریق بندر آستارا وارد ایران شد و اردبیل را اشغال کرد.

در دوران جنگ جهانی اول عثمانی ها نیز مدتی وارد اردبیل شدند و فرقه ای به نام فرقه اتحاد اسلامی به وجود آوردند.

پس از انقلاب روسیه (۱۹۱۷) جمعی از جوانان کمونیست قفقاز از راه آستارا به اردبیل آمدند ولی طوایف اطراف جمع زیادی از آنها را کشتند و سلاح هایشان را تصاحب کردند.

قبل از کودتای ۱۲۹۹ خورشیدی (کودتایی که رضاخان با همراهی سید ضیاء الدین طباطبایی با برنامه ریزی آیرونساید؛ افسر انگلیسی؛ انجام داد و به حاکمیت قاجار در ایران پایان داد) اردبیل به سبب خودسری عشایر شاهسون از لحاظ امنیت وضع مساعدی نداشت اما رضاخان بعد از کودتا همه حکومت های محلی را قلع و قم کرد و در همین راستا؛ امنیت به شهر اردبیل بازگشت.

اقتصاد اردبیل:

جغرافیای اردبیل:

شهر اردبیل در میان دشتی با همین نام در ارتفاع ۱۳۵۰ متری از سطح دریا و در میان کوههای باغرو (تالش) و سبلان در شمال غرب فلات ایران جای گرفته است.

وجود کوهستانهای سبلان، طالش و بزغوش؛ تاثیر بخارهای دریای خزر و بادهای سرد شمالی و وجود جنگل های شمال و شرق آن در میزان بارندگی و نوسان دمای شهرستان اردبیل بسیار موثر است.

آب و هوای اردبیل:

اردبیل دارای زمستانهای سرد و تابستانهای معتدل است.

اردبیل با واقع شدن در دامنه کوه مرتفع سبلان و با فاصله کم از بندر آستارا به منزله شهری مستقر بر دامنه کوهی مشرف بر دریا محسوب می شود و دارای آب و هوایی متاثر از کوهها و دریاست.

سه جریان آب و هوایی با ویژگیهای متفاوت اقلیم و آب و هوای اردبیل را تحت تاثیر خود قرار می دهد که عبارتند از:

جریان مدیترانه ای با ماهیت معتدل از غرب اردبیل که منشاء مهم و اصلی بارش های جوی توما با تعدیل درجه حرارت و رطوبت هوا می باشد.
جریان هوای سیبری آسیای مرکزی با ماهیت بری و سرد که از شمال شرقی پس از عبور از دریای خزر و جذب بخار آب وارد اردبیل می شود و باعث کاهش شدید گرما و خنگ شدن هوا در تابستان اردبیل می شود.
جریان شمالی با ماهیتی سرد که با ورود از شمال و شمال غربی اردبیل با سرمای شدید باعث بارش شدید در اردبیل می شود.

فرهنگ اردبیل:

مردم اردبیل آذربایجانی هستند و به زبان ترکی آذربایجانی صحبت می کنند. در برخی مناطق استان اردبیل از زبان تاتی نیز استفاده می شود.

اکثر اردبیلی ها مسلمان و شیعه دوازده امامی هستند. اگرچه اقلیت ارمنی در اردبیل مسیحی هستند.

بابک خرمدین، شیخ صفی الدین و شاه اسماعیل صفوی، حاج باباخان اردبیلی، ناصر چشم آذر، علی دایی، حسین رضازاده، اکبر عبدی، کریم انصاری فرد، هوشنگ صمدی (فرمانده تیپ یکم تفنگداران دریایی ایران)، قاسمعلی ظهیرنژاد (رئیس ستاد مشترک ارتش در زمان جنگ ایران و عراق)، ناصر محمدی فر (فرمانده سابق نیروی زمینی ارتش ایران)، و کریم قوامی (فرمانده سابق نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران) برخی از مشاهیر بنام دیار اردبیل هستند.