شهر سوخته | تمدن ۵۰۰۰ ساله
درباره شهر سوخته | تمدن ۵۰۰۰ ساله:
شهر سوخته نام بقایای شهری باستانی در منطقه سیستان ایران است که دارای ارزش جهانی است و در میراث جهانی یونسکو قرار گرفته است.
شهر سوخته بر روی آبرفتهای مصب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون که زمانی ساحل رودخانه هیرمند بوده است بنا شده بوده است.
دوره بنای شهر سوخته با دوره برنز تمدن جیرفت برابر است.
زروانیان حدود ۵ هزار سال پیش در شهر سوخته زندگی میکردند.
شهر سوخته با برخورداری از قدمت ۵۰۰۰ ساله به عنوان یکی از پیشرفته ترین شهرهای باستانی دنیا شناخته میشود.
کلنل بیت، یکی از مأموران نظامی بریتانیا از نخستین کسانی است که در دوره قاجار و پس از بازدید از سیستان به این محوطه اشاره کرده است و نخستین کسی است که در خاطراتش این محوطه را شهر سوخته نامید و آثار باقیمانده از آتشسوزی را در آن دیده است.
علل نابودی تمدن شهر سوخته
به اعتقاد کارشناسان مهمترین عللی که باعث تخریب ناگهانی تمدن شهر سوخته شده است عبارتند از:
(۱) حمله اقوام مهاجم همسایه،
(۲) تغییر مسیر رودخانه هیرمند و
(۳) آتشسوزی.
در مورد آتش گرفتن شهر سوخته اختلاف نظرهای مهمی وجود دارد اما از خشکسالی و تغییر مسیر رود هیرمند به عنوان یک دلیل اصلی برای تخریب ناگهانی تمدن شهر سوخته یاد می شود و بین صاحب نظران در مورد این دلیل توافق وجود دارد.
آنچه از بررسی شهر سوخته می توان فهمید: تخصص، همبستگی، دوستی و صلح بوده است و جنگی در کار نبوده است.
بر مبنای یافتههای باستان شناسان شهر سوخته ۲۸۰ هکتار وسعت داشته است و بقایای آن نشان میدهد که این شهر دارای ۵ قسمت اساسی بوده است که عبارتند از:
(۱) بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته که بالغ بر ۸۰ هکتار بوده است؛
(۲) بخشهای مرکزی؛
(۳) منطقه صنعتی؛
(۴) بناهای یادمانی؛ و
(۵) گورستان است که به صورت تپههای متوالی و چسبیده به هم واقع شدهاند.
محوطهء باستانی شهر سوخته حدود ۱۸ متر از سطح زمینهای اطراف ارتفاع دارد.
شهر سوخته بر خلاف محیط زیستی کنونی زابل که کاملاً بیابانی است و فقط درختان گز در آنجا دیده میشود، در ۵ هزار سال قبل از میلاد منطقهای سبز و خرم با پوشش گیاهی متنوع و بسیار مطلوب بوده است و درختان بید مجنون، افرا و سپیدار فراوانی در آنجا وجود داشته است.
دریاچه هامون در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح (۵ هزار سال قبل) دریاچه ای بزرگ و پرآب بوده است و چندین رودخانه دائمی مانند هیرمند به آن می ریختند.
در آن دوران نیز منطقه سیستان مثل امروز بسیار گرم بوده است اما آب رودخانه هیرمند و شاخه هایش به خوبی زمینهای کشاورزی شهر سوخته را سیراب میکردند.
۵ هزار قبل؛ پرآبی رود هیرمند و دریاچه هامون و گرمای هوا در منطقهای باز با بادهای موسمی اقیانوس هند سبب بوجود آمدن طبیعت شگفت انگیزی در منطقه سیستان شده بود و یکی از شگفتیهای دنیای باستان یعنی تمدن شهر سوخته را خلق کرد.
در کاووش های انجام شده گورهای فراوانی در شهر سوخته کشف شده است که برخی از آنها به اشکال مختلف کفن داشته اند و اشیاء سفالی اصلیترین موادی هستند که تقریباً در همه گورها وجود دارند در کنار این دسته از اشیاء، هدایای دیگری ساخته شده از سنگ، چوب، و پارچه نیز در قبور دیده میشود.
ذکر این نکته لازم است که زرتشتیان اعتقادی به دفن مردگان نداشتند و معتقد هستند جنازه انسان باعث ناپاکی خاک میشود و بنابراین جنازه انسان مرده را به دخمه میبردند تا خوراک حیوانات مرده خور شود و مسئول دخمه استخوان های باقیمانده را به درون چاه میریخته است. لذا کشف قبرهای ۵ هزار ساله در شهر سوخته و با کفن دارای نکات بسیاری در مورد گذشتگان و فرهنگ آن دوران ایران می باشد.
شهر سوخته مرکز بسیاری از فعالیتهای صنعتی و هنری بوده است و در کاووشها در شهر سوخته نمونههای جالب و بدیعی از زیورآلات و صنایع ساخت سفال به دست آمده است.
شهر سوخته بدون شک جزو شهرهای بسیار پیشرفته زمان خود بوده است. این نکته نه تنها در بقایای آثار معماری و کارهای ظریف دستی و صنعتی دیده میشود بلکه در سازماندهی اجتماعی شهر نیز قابل مشاهده است.
شهر سوخته دارای تشکیلات منظم و مرتبی بوده است و آثار باقیمانده نشان دهنده این امر است که شهر سوخته در ۵ هزار سال قبل، دارای یک نظام مرتب و منظم آبرسانی و تخلیه فاضلاب بوده است.
با توجه به آثار و بقایایی که کشف شده است در شهر سوخته لوله کشی آب و فاضلاب با لوله های سفالی انجام شده است.
برای شناخت بهتر تمدن شهر سوخته؛ باستان شناسان خبره ژاپنی و ایتالیایی با پیشرفته ترین تجهیزات و کمک گرفتن از فن آوری هسته ایی تحقیقات گسترده ی انجام دادند و بررسیهای آنان نشان داد که به صورت دقیق شهر سوخته در فاصله بین ۲۹۰۰ تا ۱۹۰۰ سال پیش از میلاد (۴۹۰۰ تا ۳۹۰۰ سال قبل) محل سکونت بوده است.
آنچه فوق العاده مهم است این که در عرض مدت هزار سال مردم شهر سوخته موفق شدند شهر بزرگ و آبادی بوجود آورند که مردم آن به انواع صنایع دستی مشغول بودند و حکومت منظمی شکل گرفته بود. مردم شهر سوخته پیرو مذهب واحدی شده بودند و روابط تجارتی و فرهنگی گسترده ای با نواحی مجاور خود ترتیب داده بودند.
نکته قابل توجه از نظر روشن شدن تاریخ سرزمین ایران این است که آثار مکشوف در شهر سوخته نشان میدهد که مردم این ناحیه در اوایل استقرارشان، یعنی در حدود ۲۹۰۰ سال پیش از میلاد مسیح روابط بسیار نزدیک با مردم ترکمنستان داشته اند و در اواخر دوران تمدن شان، یعنی پیش از ۱۹۰۰ سال پیش از میلاد با مردم ساکن در دره پنجاب هند رابطه بسیار نزدیک پیدا میکنند.
برخی صاحب نظران محتمل می دانند که زروانیان (اهالی شهر سوخته) بعد از خشکسالی به طرف دره پنجاب مهاجرت کرده باشند و در آنجا امپراطوری بزرگ موهنجودارو و هاراپا را تشکیل دادند. زیرا ظروف سفالین کشف شده از شهر سوخته با ظروف سفالین مکشوف در دره پنجاب شباهت بسیاری دارند.
نقش خورشید که روی یکی از این سفالها وجود دارد در روی ظروف سفالین شهداد نیز دیده میشود. شباهت این نقوش با نقوش ظروف گلی بین النهرین کمتر است.
باید بخاطر داشته باشیم که تمدن شهداد نیز در همین حدود اوایل هزاره سوم پیش از میلاد در نتیجه تغییر مسیر رودخانه از بین رفت و در آن زمان مردم شهداد با مردم پنجاب روابط نزدیک داشتند.
آزمایشهای میکروسکوپی بر روی آثار و اشیاء کشف شده از شهر سوخته نشان داده است که در این اجتماع؛ ماهیها، پرندگان و خرچنگها نیز به عنوان غذا استفاده میشده اند.
در میان حیوانات استخوانهای بز و غزال و گوسفند ۹۹% آثار باقیمانده از حیوانات در این ناحیه هستند.
پرندگانی که در شهر سوخته بیشتر مورد مصرف اهالی بودند مرغهای آبی، قرقاول، مرغابی و غاز بودند که بیشتر آنها میتوانستند اهلی بوده باشند.
ضمناً وجود هزاران پیکان سنگی نشان میدهد که شکار پرندگان در میان ساکنان این ناحیه بسیار رواج داشته است.
خورشید پرستی در ایران کهن
نقش خورشید بصورت صلیب در بسیاری از نقاط فلات ایران دیده میشود و احتمالاً مربوط به پرستش خورشید در زمانهای کهن در ایران میباشد.
تحقیقات باستانشناسان نیز نشان دادهاست که تعداد زیادی از ساکنان شهر سوخته به کارهایی اشتغال داشتهاند که مربوط به قوت و غذا نبوده است.
صنعت کوزهگری، حصیربافی، سنگتراشی و تهیه جواهرات و زینتآلات از سنگ لاجورد یا فیروزه عدهای از صنعتگران شهر سوخته را به خود مشغول می کرده است.
باید توجه داشت که شهر سوخته تنها نقطه از ناحیه جنوب ایران نبوده است که در هزاره چهارم قبل از میلاد به درجه نسبتاً بالایی از تمدن رسیده بود.
در مجاورت نزدیک یا دور از شهر سوخته در نقاطی مانند «تپه یحیی» و «تل ابلیس» و «بم» و «شهداد کرمان» کاووشهایی انجام گرفته است که حاکی از وجود تمدن پیشرفته ای در ناحیه وسیع جنوب ایران و حاشیه سواحل فارس است.
چشم مصنوعی شهر سوخته
برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی پیدا شد. بررسیها نشان دادهاند که چشم چپ زن تنومند ۲۵ الی۳۰ ساله مدفون در یکی از قبور کشف شده مصنوعی بوده است.
قدمت این قبر و چشم مصنوعی به حدود ۲۸۰۰ سال بیش از میلاد و به عبارتی ۴۸۰۰ سال پیش میرسد.
مطالعات در مورد شهر سوخته ادامه دارد.
آدرس شهر سوخته:
ایران، زاهدان، زابل، ۵۶ کیلومتری جنوب زابل در جاده زابل به زاهدان، شهر سوخته