نارین قلعه میبد
درباره نارین قلعه میبد:
نارین قلعه از آثار باستانی مهم ایران است که هنوز به طور کامل شناخته نشده است و رازهای بسیار در تاریخ خود دارد.
ساختار شهر تاریخی میبد که بر سر شاهراه باستانی ری کرمان واقع شده است همانند بسیاری از سکونتگاههای کهن ایران در ۳ بخش اصلی
(۱) کهن دژ یا ارگ،
(۲) شارستان یا شهرستان، و
(۳) بیرونه یا ربض شکلگرفته است.
شارستان شامل محلههای مسکونی داخل حصار، مسیرهای ارتباطی و گذرهای اصلی و فرعی، باغها و مراکز تجمع عمومی و ارگ یا کهن دژ به عنوان مقر حکومت، خزانه و آخرین سنگر دفاعی شهر بوده است.
نارین قلعه در واقع ارگ حکومتی شهر تاریخی میبد است که در پشته ای طبیعی با ارتفاع بیش از ۲۵ متر همچنان استوار است.
از فراز نارین قلعه، چشمانداز تاریخی و طبیعی شهر میبد با مجموعه های به هم پیوسته ای از ساخت و سازهای خشت و گلی و باغات درهم تنیده پیداست.
بیرونه ها نیز شامل مسیرهای ارتباطی برای تعامل شهر با محلات بیرونی و دیگر آبادیهای پیرامون، مزرعه ها و باغ ها، گورستان و محلی برای کاروانیان بوده است.
پهنه کهن دژ به شکل بیضی نامنظم، بدون احتساب خندق حدود ۱۵ هزار مترمربع وسعت دارد که در طبقات گوناگون، محصور در دیوارهای تودرتو، قد برافراشته است.
پایینترین طبقات این توده عظیم ساختمانی، ساختارهایی است که در چندین لایه در ترازهای متفاوت در بدنه رُسی طبیعی تل به شکل دستکند یا بوکن حفرشده اند.
نارین قلعه در حاشیه باروی جنوبی شهر میبد، متمایل به شرق، محصور در ۵ حصار مستحکم ساخته شده و خندقی عمیق، دورتادور آن را فراگرفته است؛ درحالیکه باروهای ۲ گانه جنوبی شهر، شرایط دفاعی مضاعفی را در این بخش برای ارگ کهن پدید میآورده اند.
وجود برج ها و مکانهای نگهبانی، دربندها و باروهای ستبر، موقعیت نفوذناپذیری را فراهم آوردهاند بطوریکه احتمال فتح نارین قلعه به دست مهاجمان کم بوده است.
خندقی که دورتادور نارین قلعه را فراگرفته به تبعیت از ناهمواری های بستر، طبیعی و گاه کنده شده با ابزار دستی بوده است.
بخش جنوبی خندق در پی احداث خیابان و همجواری با میدان جدید شهر میبد پر شده اما مابقی آن تحت نام باغ خندق اکنون وجود دارد.
ارتباط نارین قلعه با شهر از طریق دربند بخش غربی قلعه و توسط تخته پلی که در مواقع لزوم روی خندق را پوشش میداده، برقرار میشده است.
دروازه ورودی در سمت غربی نارین قلعه بوده است و دو برج در دو سوی دربند حفاظت آن را بر عهده داشته اند.
دروازه به همراه بخشی از حصار نارین قلعه در این بخش، هنگام خیابان کشیهای چند دهه پیش از بین رفته اند.
بازشناسی جامع ساختار فضایی نارین قلعه، نیاز به پژوهش معماری و باستان شناختی گسترده ای دارد که تاکنون تنها در سطوح بالای قلعه انجام شده است.
به طورکلی نارین قلعه از ۲ بخش اصلی زیست، در بالا و پایین تشکیل شده است.
پهنه پایین دست که آسیب جدی بر آن وارد آمده است، مردم نشین و مجموعهای از سکونتگاه، مسجد، حمام، گذرها و سایر اندام های شهری بوده است که اکنون اثری از آن به چشم نمیخورد. البته میتوان احتمال داد بخش هایی از آثار آن در زیر محوطه تسطیح شده فعلی سالم برجایمانده باشد؛ اما بخش بالادست ارگ که حاکم نشین بوده است، از مجموعه فضاهایی در سه طبقه به صورت دست ساخته، تشکیل میشود که از دربند سوم آغاز شده و با حرکت حلزونی به شاه نشین مظفری منتهی میشود.
ساختارهای اصلی در بالای نارین قلعه که به نسبت سالمتر مانده، ترکیبی از ۸ فضای راستگوشه یا اتاق است که در ۲ سوی یک دیوار ستبر میانی، شکل گرفته اند.
نور این فضاهای سرپوشیده، اغلب از طریق روزن هایی که در بخش بالایی دیوار تعبیه شده اند تأمین میگردد.
نارین قلعه، بدون تردید بر روی زمین بکر بنا نشده است. نشانههایی از معماری خشتی، پیش از شکلگیری قلعه که با خشتهای قطور مستطیل شکل برپاشده در لایههای زیرین و در مقطع زیر دیوار شمالی، شاهنشین، قابل مشاهده است. نشانههای دیگری از همین معماری در بدنههای شرقی و جنوب شرقی شاه نشین دیده میشود که در مجموع، حکایت از ساختاری با اهمیت دارد.
مهمترین نکته قابل اشاره در این باب، وجود سفالینه های منقوش پیش از تاریخ درون خشت های بخش های اصیل نارین قلعه است. از آن رو که بهطور معمول، این خشت ها می بایست در مکانی نزدیک به محل کاربرد، تولید شده باشند پیشینه استقرار در محدوده نارین قلعه را می توان تا هزاره چهارم و سوم پیش از میلاد عقب برد.
بر این اساس به طور قریب به یقین، استقرار فوق را می توان به عنوان کهن ترین سکونتگاه شناسایی شده در منطقه یزد بیان نمود.
نارین قلعه، تحولات ساختاری فراوانی در درون خود نهفته دارد که به دوره های شکلگیری، توسعه و بازساختهای گوناگون آن بازمیگردد.
توده عظیم خشتی موجود را به استناد مهر کشف شده و کتیبه پهلوی آن می توان به عصر ساسانی نسبت داد که با خشت هایی به ابعاد ۱۲×۲۸×۴۲ شناخته می شود.
آثار دوره ساسانی در بیشتر عرصه قلعه، به چشم می خورد.
شواهد ناشناخته ای از قرون اولیه اسلامی در بخش بالای نارین قلعه وجود دارد که با آثار اولیه مسجد جامع میبد قابل قیاس است و پس از آن معماری قرون چهارم و پنجم هجری قمری دیده می شود که نشانگر فعالیت و زنده بودن کهن دژ، در سده های نخستین پس از ورود اسلام، بهعنوان ارگ میبد و یکی از عناصر مهم شهری است.
اما آخرین ساخت و سازهای اصلی در نارین قلعه، مداخلات و تعمیرات دوران آل مظفر است که در بیشتر نقاط قلعه، از جمله در شاه نشین، مردم نشین، برج و باروها و خندق وجود دارد.
در واقع بخش مهمی از چشم انداز پیدای نارین قلعه، حاصل ساخت و سازهای همین عصر است.
مرور زمان، فرسایش و تخریب زیاد باعث تغیرات زیادی در نارین قلعه شده است. افزون بر آن، بخش غربی قلعه، حصار و به ویژه دروازه قلعه، در اثر خیابان کشی تخریب و بخشی از عرصه خندق، با ساخت و سازهای جدید تصرف شده است.
آدرس نارین قلعه میبد:
ایران، یزد، میبد، نارین قلعه میبد