حرم امام رضا (ع)
درباره حرم امام رضا (ع):
علی بن موسی الرضا (ع) ملقب به رضا و ابوالحسن؛ هشتمین امام شیعیان دوازده امامی است. پدر علی بن موسی الرضا (ع)؛ امام موسی کاظم (ع) (امام هفتم شیعیان داوزه امامی) و مادرش نجمه خاتون بوده است. علی بن موسی الرضا (ع) در مدینه متولد و در توس از دنیا رفتند. علی بن موسی الرضا (ع) در دوره ای زیست که خلفای عباسی با قیام های شیعیان مواجه بودند و مامون به دنبال راهی برای پیروزی بر این قیامها بود لذا به علی بن موسی الرضا (ع) پیشنهاد ولیعهدی داد و از او دعوت کرد به مرکز خلافتش در مرو بیایید. مامون گمان می کرد با انتصاب علی بن موسی الرضا (ع) به جانشینی اش؛ مشکل قیام شیعان را حل خواهد کرد اما پس از اینکه بالاخره توانست او را برای قبول جانشینی متقاعد کند دید که شیعه محبوبیت بیشتری نسبت به گذشته پیدا کرده است. از طرف دیگر حزب مخالفش در بغداد از اینکه می دیدند نه تنها مامون؛ علی بن موسی الرضا (ع) را به جانشینی انتصاب کرده است بلکه رنگ پرچم عباسیان را هم به سبز تغییر داده است عصبانی بودند. آنها نگران بودند که امپراطوری اسلامی عباسیان از چنگشان رها شده و به دست ایرانی ها بیفتد لذا در بغداد دور هم جمع شدند تا مامون را از خلافت خلع کنند و با عمویش ابراهیم بن مهدی بیعت کردند. از طرف دیگر بابک خرمدین در آذربایجان قیام کرده بود و آذربایجان را از خلافت عباسیان جدا کرده بود. مامون تصمیم به انتقام گرفت و با علی بن موسی الرضا (ع) از مرو راهی بغداد شد. در ابتدای راه وزیر ایرانی مامون (فضل بن سهل) ترور شد و وقتی کاروان مامون به توس رسید علی بن موسی الرضا (ع) نیز مسموم شد و به شهادت رسید. مامون به علت محبوبیت علی بن موسی الرضا (ع) در بین شیعیان و ایرانیان؛ از دادن دستور کشتن او بیم داشت و با مسموم کردن علی بن موسی الرضا (ع) سعی کرد مشکلاتش را حل کند. مامون بعد از کشتن علی بن موسی الرضا (ع) دستور داد تا او را در کنار مقبره هارون الرشید (پدر مامون) به خاک بسپارند و همچنین دستور داد قاتلین فضل بن سهل نیز مجازات شوند (اگرچه ترور فضل بن سهل نیز با نقشه خود مامون انجام شده بود). مامون سه روز در توس توقف کرد تا اوضاع را بررسی و کنترل کند و سپس به بغداد رفت تا از مخالفان خود انتقام بگیرد. خواجه اباصلت از افرادی بود که پشت پرده این قتل ها را افشاگری کرد.
مدفن (بقعه) علی بن موسی الرضا (ع) در بالای سر مدفن هارون در زیر گنبد بخش مرکزی و اصلی مجموعه آستان قدس واقع شده است. ابن بطوطه در روضات الجنات صندوقی های روی مدفن هارون و علی بن موسی الرضا (ع) را شرح داده است. تا اوایل سده ۸ هجری قمری صورت قبر (سنگ قبر) هارون الرشید موجود بوده است و پس از تسخیر شهر طوس و سناباد توسط سربداران؛ صورت قبر هارون الرشید بکلی محو شد.
بعد از شهادت و دفن علی بن موسی الرضا (ع) در باغ هارون؛ مردم به آن مکان “مشهد” یعنی محل شهادت علی بن موسی الرضا (ع) می گفتند و کم کم شهری در اطراف این مقبره شکل گرفت و به مشهد شهرت یافت. بنای حرم در زمان های مختلف ساخته و بازسازی شده است.
حرم امام رضا (ع) مجموعه ای است با کانون آرامگاه علی بن موسی الرضا (ع) که دیگر مسجدها، آرامگاه ها، رواق ها، صحن ها، کتابخانه و موزه ها را دربر می گیرد. از بناهای برجسته حرم امام رضا (ع)؛ مسجد بالاسر (مدفن امام رضا) (با ۱۰۰۰ سال قدمت) و مسجد گوهرشاد (با ۶۰۰ سال قدمت) می باشند.
حرم امام رضا (ع) یکی از بزرگترین اماکن مذهبی جهان را شکل می دهد به گونه ای که مساحت آن یک میلیون متر مربع و ظرفیت آن ۷۰۰ هزار نفر است. از دوره تیموریان؛ همزمان با نوسازی بسیاری از بناهای کهن خراسان در طوس، هرات، و نیشابور؛ به حرم امام رضا (ع) نیز توجه ویژه ای شده است. بسیاری از ساختمان های حرم امام رضا (ع) از دوره صفویان بویژه روزگار شاه طهماسب صفوی بجا مانده است. نادرشاه نیز به شکرانه فتوحاتش گلدسته های طلا را در حرم امام رضا (ع) ساخته است. امروزه حرم امام رضا (ع) پذیرای میلیون ها زائر در طی سال می باشد.
صحن های حرم امام رضا (ع)
۱٫ صحن انقلاب اسلامی:
صحن انقلاب اسلامی قدیمی ترین و اولین صحن ساخته شده در حرم امام رضا (ع) می باشد. صحن انقلاب اسلامی در دوران سلطان حسین بایقرا و به کوشش امیر علی شیرنوایی در سال ۸۷۵ هجری قمری و به شکل مستطیل ساخته شد. اگر در صحن انقلاب اسلامی رو به قبله بایستید ضریح منور امام رضا (ع) رو بروی شما خواهد بود. صحن انقلاب اسلامی همیشه اولین صحنی در حرم امام رضا (ع) است که در اولویت زائران قرار دارد که برخی از مهمترین دلایل آن عبارتند از:
- پنجره ای فولادی و برنزی در این صحن وجود دارد که از آنجا ضریح منور حضرت امام رضا (ع) قابل مشاهد است و بسیاری از همین مکان امام رضا (ع) را زیارت می کنند.
- سقاخانه معروف طلاکای شده به فرمان نادرشاه در وسط صحن انقلاب اسلامی قرار دارد و کبوتران حرم از قدیم در این منطقه رفت و آمد بسیار دارند.
- صحن انقلاب اسلامی حرم امام رضا (ع) به هنگام بعد از ظهر آفتاب گیر است و همیشه فرش شده است و زائرین می توانند خانوادگی آنجا نسشته و زیارتنامه بخوانند یا به نماز و عبادت بپردازند …
- صحن انقلاب اسلامی حرم امام رضا (ع) برای گرفتن عکس یادگاری بسیار عالی می باشد.
صحن انقلاب اسلامی حرم امام رضا (ع) چهار ایوان بسیار معروف دارد که عبارتند از:
- یوان عباسی که در شمال صحن انقلاب اسلامی واقع شده است
- ایوان طلای نادری که در جنوب صحن انقلاب اسلامی واقع شده است
- ایوان نقارخانه که در شرق صحن انقلاب اسلامی واقع شده است و
- ایوان ساعت که در غرب صحن انقلاب اسلامی واقع شده است.
مقبره بزرگان و مشاهیر بسیاری در صحن انقلاب اسلامی حرم امام رضا (ع) قرار دارد که از مهمترین آنها عبارتند از:
- مقبره شیخ حر عاملی
- مقبره شیخ حسنعلی اصفهانی معروف به نخودکی
- مقبره شیخ مصطفی قزوینی
۲٫ صحن آزادی:
صحن آزادی که در گذشته به آن صحن نو می گفتند در قسمت شرقی حرم امام رضا (ع) و در پایین پای مبارک امام رضا (ع) واقع شده است و حدود ۴۵۰۰ متر مربع مساحت دارد. صحن آزادی حرم امام رضا (ع) در سال ۱۲۳۳ هجری قمری به دستور فتحعلی شاه قاجار ساخته شد و در سال ۱۲۸۲ هجری قمری به دستور ناصرالدین شاه قاجار بخشی از آن مرمت و طلاکاری شد. صحن آزادی حرم امام رضا (ع) چهار ایوان دارد و عبارتند از:
- ایوان طلا که در غرب صحن آزادی حرم امام رضا (ع) قرار دارد.
- ایوان باب الحکمه که در شمال صحن آزادی حرم امام رضا (ع) قرار دارد.
- ایوان ساعت که در جنوب صحن آزادی حرم امام رضا (ع) قرار دارد.
- ایوان باب السلام که در شرق صحن آزادی حرم امام رضا (ع) قرار دارد.
گفته می شود ساعت بزرگی که در ایوان ساعت صحن آزادی حرم امام رضا (ع) وجود دارد را مظفرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۷۸ به حرم منور امام رضا (ع) هدیه داده است.
۳٫ صحن جمهوری اسلامی:
صحن جمهوری اسلامی حرم امام رضا (ع) با احتساب زیر زمین آن حدود۲۰ هزار مترمربع مساحت دارد و بعد از انقلاب اسلامی ایران و در سال ۱۳۶۸ در غرب ضریح منور امام رضا (ع) ساخته شده است. فضای بار صحن جمهوری اسلامی حرم امام رضا (ع) کمی بیش از هفت هزار متر مربع مساحت دارد. سقاخانه هشت ضلعی با چشم های الکترونیکی و همچنین ساعت آفتابی از قسمت های قابل اشاره صحن جمهوری اسلامی حرم امام رضا (ع) می باشند. صحن جمهوری اسلامی حرم امام رضا (ع) چهار ایوان دارد که عبارتند از:
- ایوان طلا یا باب الولایه که در شرق صحن جمهوری اسلامی حرم امام رضا (ع) قرار دارد
- ایوان باب العلم که در شمال صحن جمهوری اسلامی حرم امام رضا (ع) قرار دارد
- ایوان باب الغدیر که در غرب صحن جمهوری اسلامی حرم امام رضا (ع) قرار دارد
- ایوان باب الشهاده که در جنوب صحن جمهوری اسلامی حرم امام رضا (ع) قرار دارد.
۴٫ صحن قدس:
صحن قدس حرم امام رضا (ع) در جنوب حرم منور امام رضا (ع) با حدود ۲۵۰۰ مترمربع مساحت بعد از انقلاب اسلامی ایران ساخته شده است. از مشخصه های بارز صحن قدس حرم امام رضا (ع) وجود سقاخانه ای زیبا با نمایی شبیه ساختمان بیت المقدس (قبله اول مسلمانان صدر اسلام) به ابعاد یک هشتم ساختمان بیت المقدس است.
۵٫ صحن هدایت:
صحن هدایت امام رضا (ع) حدود ۱۴۴۰ متر مربع وسعت دارد و در شمال شرقی حرم امام رضا (ع) قرار دارد. مقبره پیر پالان دوز در صحن هدایت امام رضا (ع) قرار دارد. اطراف صحن هدایت امام رضا (ع): بنیاد پژوهش های اسلامی، مدرسه علمیه، دانشگاه علوم انسانی رضوی، مهمانسرای حضرت، ساختمان اداری دانشگاه علوم اسلامی رضوی، بست شیخ طبرسی، سردر طبرسی و سردر نواب صفوی قرار دارند.
۶٫ صحن جامع رضوی:
صحن جامع رضوی حرم امام رضا (ع) با ۱۱۷ هزار مترمربع بزرگترین صحن حرم امام رضا (ع) است که بعد از انقلاب اسلامی ایران در قسمت جنوبی حرم منور امام رضا (ع) ساخته شده است. صحن جامع رضوی حرم امام رضا (ع) گنجایش ۷۰ هزار نمازگزار را دارد و در از این بابت در دنیا بی نظیر است. سه ایوان و سردر بزرگ در اطراف صحن جامع رضوی حرم امام رضا (ع) وجود دارد که در طرفین هر ایوان دو گلدسته طلاکاری شده با ارتفاع بیش از ۳۰ متر ساخته شده است. البته گلدسته های ایوان جنوبی به دلیل اینکه جهت قبله را در صحن جامع رضوی حرم امام رضا (ع)نشان می دهند از ابعاد بزرگتری برخوردارند.
۷٫ صحن کوثر:
صحن کوثر حرم امام رضا (ع) با مساحتی بیش از ۱۰ هزار متر مربع در جنوب شرق حرم منور امام رضا (ع) و در زاویه شمال شرقی صحن جامع رضوی واقع شده است. زائرین می توانند به منظور ورود به صحن کوثر حرم امام رضا (ع) از خیابان شهید نواب صفوی، صحن هدایت و صحن جامع رضوی به آن وارد شوند.
۸٫ صحن غدیر:
صحن غدیر حرم امام رضا (ع) با حدود ۹ هزار مترمربع در جنوب غربی حرم امام رضا (ع) و غرب صحن جامع رضوی قرار دارد.
نقشه حرم امام رضا (ع)
مسجد گوهر شاد:
مسجد گوهرشاد بخشی از حرم امام رضا (ع) است و در قسمت جنوبی آن واقع شده است. مسجد گوهرشاد به دستور گوهرشاد بیگم (محل تولد: سمرقند، محل مرگ: هرات) معروف به گوهرشاد آغا؛ همسر شاهرخ میرزا (چهارمین پسر تیمور گورکانی و از بزرگترین شاهان تیموری)؛ ساخته شد. به دلیل زیبایی و ظرافت کاشیکاری و خط و اسلوب معماری مسجد گوهرشاد؛ مسجد گوهرشاد از شاهکارهای معماری ایرانی در دوره تیموری می باشد. مسجد گوهرشاد به علت اینکه بخشی از حرم امام رضا شده است شلوغ ترین مسجد ایران محسوب می شود.
مقبره پیر پالان دوز | صحن هدایت حرم امام رضا (ع):
شیخ محمد عارف عباسی مشهور به پیر پالان دوز از عرفا و پیروان ذهبیه است که در نیمه دوم قرن دهم هجری قمری در روستای کارند مشهد ولادت یافت. او علاوه بر اینکه در عرفان به مقامات بلندی دست یافته بود در کیمیاگری و خطاطی نیز متبحر بود. شیخ محمد در خط ثلث استاد بوده است و اکنون هفت سوره از قرآن نگاشته شده به خط خوش ایشان موجود است.
نقل شده است روزی از روزها سید محمد باقر (میرداماد) و شیخ بهایی در گذرگاهی به پیرمردی پاره دوز (پاره دوز اصطلاح مشهدی ها به کفاش بوده است که به غلط به پالان دوز شهرت یافته است) برخورد می کنند تصمیم می گیرند نعلینه را جهت مرمت به پیر بسپارند. در حین کار هر دو؛ که از استثناهای قرن بودند؛ متوجه می شوند که پیر در حین کار مشغول به ذکر گویی است و همه ذکرها هم مورد عنایت حق تعالی قرار می گیرد. شیخ بهایی به میرداماد اشاره می کند که بواسطه تقوای پیرمرد فقیر چیزی به او عطا کند. میرداماد با خواندن دعایی مقداری قطعات فولادی پیر پاره دوز (که برای بقیه کفش ها بوده است) را به طلا تبدیل می کند. پیر پاره دوز متوجه می شود و به میرداماد می گوید اینها به کار من نمی آید مشته خودم را برگردان. از این دو اصرار که به دردت می خورد و از پیر پاره دوز انکار که بکارم نمی آید. نهایتاً میرداماد ابراز عجز می کند که نمی تواند طلا را به فولاد تبدیل کند. در این هنگام پیر پاره دوز بدون برداشتن مشته و تنها با نگاه کردن به آن؛ ۳ مرتبه تغییرش می دهد: آهن می شوند طلا می شوند و مجدد آهن می شوند!!. سپس رو به میرداماد می گوید دلت را کیمیا کن. میرداماد و شیخ بهایی با دیدن این صحنه؛ خم می شوند و زانوی پیر پاره دوز را می بوسند و از مریدانش می شوند.
مقبره شیخ محمد کارندهی (پیر پاره دوز) جنب شرقی حرم رضوی سمت خیابان نواب می باشد. بنای آرامگاه پیر پاره دوز (پالان دوز) مربوط به دوره صفوی می باشد و خود بنا نیز یک اثر ملی محسوب می گردد.
مقبره شیخ بهایی | صحن انقلاب اسلامی حرم امام رضا (ع):
بهاء الدین محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی(زاده ۹۲۵ خورشیدی در بعلبک؛ درگذشت در سال ۱۰۰۰ خورشیدی در اصفهان) حکیم، فقیه، عارف، منجم، ریاضیدان، شاعر، ادیب، مورخ و دانشمند نامدار قرن دهم و یازدهم هجری قمری است که در دانش های فلسفه، منطق، هیئت، و ریاضیات تبحر داشته است. در حدود ۹۵ کتاب و رساله از شیج بهایی در سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی، و هنر و فیزیک بر جای مانده است. به پاس خدمات شیخ بهایی به علم ستاره شناسی؛ یونسکو نام شیخ بهایی را در لیست مفاخر ایران ثبت کرده است. شیخ بهایی از نوادگان حارث همدانی یکی از یاران حضرت علی (ع) است. پدر شیخ بهایی از شاگردان برجسته شیخ ثانی بوده است. پدر شیخ بهایی به علت اینکه دولت عثمانی شیعیان را آزار و اذیت می کرد به دعوت شاه طهماسب صفوی به ایران و شهر قزوین مهاجرت کرد و بعد از انتقال پایتخت ایران به اصفهان عازم اصفهان شد. نقل شده است که شیخ بهایی ۶ ماه قبل از وفات خود به مزارستان رفته بود که از مزار بابا رکن الدین صدایی شنید. شیخ بهایی از اصحاب خویش که با وی بودند پرسید شما هم صدایی که من شنیدم شنیدید؟ که آنها پاسخ دادند خیر. در این هنگام شیخ بهایی گریه کرد و از آن به بعد پیوسته به تضرع و مناجات مشغول شد و توجه زیادی به آخرت داشت تا فوت کرد. از بعضی نقل شده است که صدایی که شیخ بهایی از درون قبر شنیده این بوده است: “که شیخا به فکر خود باش”. بعد از فوت شیخ بهایی در اصفهان؛ پیکر او را به مشهد بردند و در صحن انقلاب اسلامی حرم منور علی بن موسی الرضا (ع) به خاک سپردند.
مدرسه پریزاد:
مدرسه پریزاد مدرسه ای در شهر مشهد، حرم امام رضا (ع)، جنب مسجد گوهرشاد است که پریزاد، ندیمه گوهرشاد برای طلاب دینی وقف کرد. بنای مدرسه پریزاد در سال ۸۲۳ پایان یافت و تاکنون ۳ بار مرمت شده است. مدرسه پریزاد در گذشته در خارج از محدوده حرم بوده است ولی اکنون با توسعه حرم امام رضا (ع)؛ داخل حرم قرار گرفته است.
مدرسه دو در یا دارالقرآن الکریم آستان قدس رضوی:
مدرسه دو در یا مدرسه دو درب (با نام اصلی مدرسه یوسفیه) از مدارس علوم دینی و بناهای تاریخی عصر تیموری در مشهد است. مدرسه دو در به علت وجود دو ورودی در شرق و غرب مدرسه به این نام معروف شده است و دارای سبک معماری ویژه و خاص آن دوران است. مدرسه دو در یا مدرسه یوسفیه هم اکنون در مرکز مجموعه اماکن حرم رضوی، روبروی مدرسه پریزاد و نزدیک مسجد گوهرشاد واقع شده است و به عنوان دارالقرآن الکریم آستان قدس رضوی از آن استفاده می شود. این اثر تاریخی توسط یکی از فرماندهان دوره تیموری بنام امیر یوسف خواجه بهادر ملقب به غیاث الدین در دوران سلطنت میرزا شاهرخ به سال ۸۴۳ هجری قمری احداث شده است. آن گاه که طرح اولیه آن را پایه ریزی می کردند در حاشیه معروف ترین بازار مشهد به نام بازار زنجیر قرار داشته است.
آدرس حرم امام رضا (ع):
ایران، مشهد، بین چهار میدان: میدان شهدا، میدان طبرسی، میدان پنج راه، و میدان فلکه آب